سیستەمی دەسەڵاتی سیاسی و چوارچێوەی هەڵبژاردنەكاندا كردوە ، چۆتە پەراوێزەوە .
دیارە چونكە بناغەی سیستەمی شۆراكان لە ئێران دا بە نوقسانی دارێژراوە و لە بەرژەوەندی سیستەمی ملهوڕی دەسەڵاتداردایە و ئەزموونی شكست خواردوی 17ساڵەی كاركردی شۆڕاكانیش هیواداریەكانی تاراندوە ، ئیدی لە لایەن خەڵك و چاودێراندا وەك رۆچنەیەكی هیوابەخش سەیر ناكرێت و تازە زۆر درەنگە بۆ ئەوەی ئەو بارە لارە راست كرێتەوە . و زۆر لایەنی یاسای شۆراكان كە دەكرا ببێتە مایەی كارئاسانی بۆ ژیانی خەڵك و ئیمكانی بەدواداچوونی هەبوو ، یان پڕە لە دژوازی و یان گەرەنتی و هێزێك نیە بۆ ئەوەی كاری بۆ بكرێت . لە گەڵ هەموو ئەو راستیانە پێم وایە جەماوەری ئێران ئەبێت بەردەوام ئەو بەرپرسانە بخەنە بەر رەخنە و لێپرسینەوە كە بۆچی تەنانەت زەحمەتی ئەوەیان بە خۆیان نەداوە كە باسی مافی ئینسانی و شەرعی نەتەوەكەیان بكەن و تەنانەت بۆچی ئەو چەند خاڵەی هێشتا گۆڕانكاری بە سەر دا نەهاتووە و ئەكرێت بە هەند وەربگیرێت نادەنە بەر باس و خواست .
دیارە كە ناوەرۆكی زۆربەی یاساو رێسا و تەنانەت خودی دەستوریش كە بە دەستی تاقمی دەسەڵاتداری رژیم و لە بەرژەوەندی خۆیان نووسراوە جێی تەئیید و متمانەی جەماوەری نین بەلام دەگمەن یاسایەكیش كە پەیوەندی بە مافی خەڵكەوە بێت یان هەر بەڕێوە ناچێت یان بەر دزی و فێڵا و سانسور دەكەوێت .
لێرە دا چەند خاڵێكی یاسای شۆڕاكان كە لە ساڵی 1375 دا پەسند كراوە بۆ نمونە ئەهێنینەوە :
• لە خاڵی 2 ی مادەی 71 ی ئەركەكانی شۆڕای ئیسلامیدا هاتووە : لێكدانەوە و چاوەدێری بابەتەكانی ناو كۆمەڵگا بە نیازی ناسینی داخوازیەكانی " كۆمەڵایەتی ، كەلتوری ، فێركاری ، تەندروستی و باری خۆشگوزەرانی جەماوەر " و پێشكەشكردنی پێشنیار و ڕێ و شوێن بۆ نەهێشتنی كەم و كووڕی و گەیاندنی داخوازی خەڵك بە گوێی بەرپرسان و ئامادە كردنی ڕەشنووسی گەڵاڵە و بەرنامەی گونجاو بۆ بەكارهێنان لە لایەن شارداری و دەزگاكانی بەڕێوەبەر لە ئەركەكانی ئەندامانی شۆڕایە .
• لە خاڵی ٤ و 5 ی هەمان مادە دا : هاوكاری شۆڕا لە گەڵ بەرپرسانی دامەزراوە دەوڵەتیەكان لە بوارەكانی " كۆمەڵایەتی ، كەلتوری ، فێركاری ، ئابوری و ئاوەدانكاری دا " وەك ئەركێكی سەرەكی یاسایی كراوە .
• خاڵی 33 ئەڵێت : شۆڕاكان ئەبێت هاوكاری شۆڕای ئاسایش و ئەمنیەتی شار بكەن كە پێك هاتووە لە بەرپرسانی هێزەكانی نیزامی و ئەینتزامی و ئیتلاعاتی لە چوار چێوەی یاسادا .
دیارە لەخاڵی 2 و 4 و 5 و 33 دا شێوازی ئەم هاوكاریە ڕوون نەكراوەتەوە و شی كردنەوەی پێوێستە . ئەوە بۆ خۆی گرفتێكە و دامەزراوەكان ئەو هاوكاریە بە واتای دەست تێوەردان لە كارو باری خۆیان ئەزانن . ئەم یاسایە وای داناوە كە هەر دامەزراویەك بە خواستی خۆی ئە توانێت بە پێی ئەو خاڵانەی سەرەوە یارمەتی لە شۆڕاكان وەر گرێت . بۆ نمۆنە ئەگەر شۆراكانی شار و دێ ویستیان باس و خواستی كوژران و سوكایەتی پێكردنی دەیان كەس بكات لە كۆڵبەران و كاسبكاران ، بەرپرسانی پەیوەندی دار ئەتوانن بڵێن كە داوایان لە شۆڕا نەكردوە لەو بوارە بكۆڵێتەوە .
بەڵام لە واقیعدا خۆ شۆڕاكان ئەتوانن ڕای خۆیان و ناڵە و زاكەی بنەماڵەی قۆربانیان بگەیەننە گوێی بەرپرسانی باڵاتر و میدیاكان " لانیكەم بە شێوەی نامە و ڕاگەیاندن " . ئەگەر هەڵبژێردراوانی خەڵك نەتوانن داكۆكی مافی گشتی و ستەم لێكراوان بكەن ئەی ئەركی ئێنسانی و دینیان ئەبێتە چی و خەڵك پەنا بۆ كوێ ببات ؟
• خاڵی 6 لە یاسای شۆراكان ئەڵێت : شۆڕاكان خەڵك بۆ پەرەپێدانی گەشتیاری و وەرزش و كەلتور هان بدەن .
• خاڵی 7 ئەڵێت دامەزراندنی ئەنجومەن و دامەزراوەی كۆمەڵایەتی فریاگوزاری و ڕێنوێنی و هەروەها دامەزراندنی (تەعاونی وەبەرهێنان و پەخش كردنەوە ) و گرتنی ئامار و پرس و جۆ كردن لە گەڕەكەكان بۆ كەم وكوڕیەكان و تەنانەت بڵاو كردنەوی پێداویستی سەرەكی خەڵك لە ئەركەكانی شۆڕاكانە .
• خاڵی 18 ئەڵێت: كە شۆڕاكان چاوەدێری باری پاك و خاوێنی شار بكەن .
لە سالی 82 تا 86 لە 168 دا شوێنی بەسەرداهاتنەوە بە سەر یاسای شۆڕاكان دیارە و هێشتاش كەم و كووڕی و ناتەواوی زۆرە و گرینگتر لە هەموان پارادۆكس و گێرە وكێشەیەكە كە لە نێوان یاسای شۆڕاكان لە گەڵ یاسای سەرەكی و یاساكانی تری حكومەتی و گەڵاڵەكانی دامەزراوەكانی دەوڵەتی و پێچ و پەناكانی بڕۆكراتیكدا لە گەڕدایە .
لە دوای دروست بوونی شوڕاكان ، خاڵەكانی دەستوور كە بەڕواڵەت بەڕێوەبەرایەتی كاروباری شار و دێ ئەداتە دەست خەڵك نەك نەهاتونەتە دی بەڵكوو شۆڕاكانی شار بوونەتە دەستەیەكی ڕاوێژكاری و پلەیان لە شۆڕای شارەوە بۆ شۆڕای شارەداری نزم بۆتەوە . شۆڕاكان بونەتە موچە وەرگری حكومەت و لە بیری زیاتر پچڕین و ناوبانگ دەركردندان . لە نەبوونی پەیڕەو و مەنشورێكی ئەخلاقی و یاسایەكی ئامانجدار بۆ كاركردن و هەروەها لە نەبوونی ئەنگیزە و رۆحی خزمەتكردندا شۆراكان بوونەتە جێی دەمەقاڵە و مشت و مڕی ئەندامان و تاقمەگەرایی زاڵ بووە بە سەر خواستەكانی جەماوەر كە بەردەوام داوای نەمانی گەندڵی و رایی بوونی گرێ و گۆڵەكانی ژیانیان دەكەن . سەرچاوەی ئەم گرفتە لە پێشدا دەگەڕێتەوە بۆ بەرنامەی دارێژراو و پڕۆسەی سیستەمی دەسەڵاتدار بۆ سەركووتكردنی ئازادیەكان و هەروەها بۆ بڕەوی دان و پەرەپێدانی كەلتوری بێدەربەست كردنی خەلك بەرانبەر چارەنووسی خۆی . هەروەها كەلتوری هەڵە و باوی لێنەپرسینەوە و بێدەربەستی لە لایەن ئێمەوە كە وەك شارۆمەند و هاووڵاتی داكۆكی لە مافەكانی خۆمان ناكەین و سەرجەم ئیختیار و كارەكانی شار و وڵاتمان سپاردوە بە بەرپرسان و دواتر كەم و كووڕیەكانی یاسای شوڕاكان و ئەمر و ڕاسپاردراوەكانی یاسا و كاربەدەستان بۆ چۆنیەتی هاوكاری خەڵك لە بواری كاری كۆمەلایەتی و بەشداری لە پرۆسەكانی ژیانی شارنشینی دا و ئەو فیلتەرانەی دەبنە هۆی دەرنەچوونی كەسانی دڵسۆز و بێ لایەن لە دیكەی هۆكارەكانی گرفتی قووڵی سیاسی و كۆمەڵایەتی وڵاتەكەمانە لە بازنەی یاسا و كاروباری شۆراكاندا.
بە داخەوە كەسانێكی زۆر لە ئێمە جەسارەتی لێپرسینەوە و بەدوادا چوون نادەین بە خۆمان و" چی ئەكەن با بیكەن "مان كردوە بە مافی هەر بەرپرسێك و ڕازی بوون لە حاكمانمان لە هەر حاڵەتێكدا كردۆتە ئەركی خۆمان و بەسەندەمان كردووە بە حەفتەیەك بیر كردنەوە لە سەر هەڵبژاردنی پاڵێوراوان و دوو سێ خولەك بۆ دەنگدان لە سەر سندوقەكان . بەشداری لێرە دا تەواو دەبێت ؟ بە مانایەك بەڵێ . تەنانەت بیر لە رێگەی سێهەم بۆ بەشداری نەكردن ناكرێتەوە . نا ووتن و دەنگ نەدانیش كارێكی ئاگاهانەیە كە گشتگیر نەبووە . زیانەكانی ئەم بێ دەربەستیە ئەوەیە كە نە كەلتۆری لێپرسینەوەو بەدواداچوونمان پەرەپێدا و نە كۆمیتەكانی ڕاوێژكاری و هاوكاری شوڕاكان لە بوارەكانی جۆراوجۆری كۆمەڵایەتی و ژیانی شارستانیدا ژیاونەتەوە .
بۆ نمونە لە دەوری یەكەمی شۆڕای ئیسلامی شارەكاندا دەستەی متمانە پێكراوانی گەڕەكەكان و ئەنجومەنی لاوانی شار (شۆڕایار) لە چەند شارێكدا دامەزران . ئەنجومەنی لاوانی شوڕایار هەر لەو ماوەی كورتەی تەمەنیاندا لە شێوە و قەبارەی ئەنجومەنێكی كەلتوری و ڕاوێژكاری گۆڕانیان بەسەر داهات و بوونە باڵی چاوەدێری پڕۆژە و گەڵاڵەكانی شارەداری و پێش ئەوەی جێ بكەون ، تیا چوون . دەستەی متمانە پێكراوانی گەڕەكەكانیش هەر بەو شێوەیە وەلا نران . بە داخەوە سەر هەڵدان و ئاوا بوونی بابەت و پێكهاتەكان لەم كۆمەڵگایەدا دەروونەكان نابزوێنێت و سەرنجمان بۆ لای ئایدیا و حەقیقەتەكان ڕاناكێشێت . كەلتوری" مەڕ بوون" كە هەمان ئەو بێدەربەستیەیە كە باسمان كرد بە سەر جەستە و بیری ئێمەدا حاكم كراوە .دەسەلاتداران بێدەربەستی و بێ هەڵوێستی ئێمەیان ئەوێت بەرانبەر هەموو ئەو مافانەی سروشت و خوا بە ئێمەیان داوە . ئەو كەلتورە ڕای هێناوین لە هێچ بابەتێك نەكۆڵینەوە و ڕازی و خۆشحاڵ بین بەوەی هەر كەس و تاقم و سیستەمێكی دەسەڵاتداری بە بێ ئیزن و مەیلمان لە ژیان و كار و داهاتوماندا دەست تێوەردان بكات .
دەستەیەك لە شۆڕاكان كە لە هەڵبژاردندا ئەگۆڕێن بێ لێپرسینەوە :( پێزانین و وەرگرتنی ئەزمونەكانیان بێت بە هۆی كارەباشەكانیان یان دادگایی كردنیان بێت بە هۆی ساختەچیەتی و هەڵەكانیان ) تێكەڵ بە كۆمەڵگا ئەبنەوە و دەستەیەكی تر ئەچن سەر ، تا بەشێك لە كارەكانی كەسانی پێشووی خۆیان دوپات وەكەن و لێرە دا ئێمە تەماشاوانێكی خەواڵوین .
بێگومان هەڵبژاردنی شۆڕاكان دەبوایە لێكدانەوەی سیاسی و كۆمەڵایەتی لێ وەكەوتایە وەك لێكدانەوەكان كە لە سەر هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماری ئەكرێت . كێها بە چ بیر و بۆچۆنێكەوە ڕۆیشتون و و كێ و كێها بە چ ڕا و بەرنامەیەكەوە - جیا لە پڕوپاگەندەی مێدیاكان و ڕیزبەندیە سیاسیەكان – هاتونەتە سەر كورسی . چی لە زەینی كۆمەڵگا دا ڕوی داوە كە بۆتە هۆی دەرچونی ئەم كەسانە . ئەوانەی هەڵبژاردراون چ بیر و بۆچۆنێكیان هەیە و چیان وتووە و چیان كردوە كە هەڵبژێردراون و ئایا چی تر بێجگە دەنگ و ڕای باو و بنەماڵەیی و عەشیرەیی كاریگەر بوون لە گۆڕینی تاقمی شۆڕاكان . ئایا شۆڕاكان جوڵەیەكی هیوا بەخشن كە بڕیارە ببنە هۆی تیماری بەخۆداشكاوی و راست كردنەوەی ناڕاستیەكان ؟ بەراست دەبێ بە دوعای پروپاگەندەی حكومەتیەكان كە ئیدعای گۆڕانكاری دەكەن بڵێین ئامین ؟
زۆربەمان لەكاتی رووداوەكاندا خۆمان ئەدەینە بەر شەپۆلی خواستەكانی دەسەڵاتداران و ئەم وتە نامەدەنیە ئەڵێنەوە كە : " با بزانین ئەبێتە چی " . ئەو ووتەیە واتا خۆ ڕەها كردن لە بەرپرسایەتی و بێ دەربەستی لە شیكاری و وتۆوێژ و بیر كردنەوە . بە پێچەوانەی هەڵبژاردنەكان لە وڵاتانی تردا لێرە هەڵبژاردن تەنیا جوڵەیەكی كاتی و ڕواڵەتیە لە ماوەی مانگێك پێش هەڵبژاردندا بۆ دوبارە كردنەوەی هەڵەكانی پێشوو و ئەمە جۆرێك بێ جووڵەییە تا جوڵە .
ئەگەر بمان هەوێت لە حاڵەتی بێدەربەستیەكی تەواو دا بێینە دەر ، ئەوا خوێندنەوە و تێگەێشتن لەم یاسا پڕ لە كەم و كووڕیە ئەتوانێت سەرنجمان بۆ لای بابەتگەلێكی زیاتر سەبارت بە ئەرك و كار و بارەكانی شۆڕاكان ڕاكێش بكات . مرۆڤەكان لە هەر حاڵەتێكدا مافی ژیان و تەندروستی و جوڵەیان هەیە و كاتێك كەلتوری لێپرسینەوە بخەینەوە گەڕ ئەوكات هەوڵەكان بۆ بەدی هاتن و بەدەست هێنانی مافەكانی مرۆف دەست پێ ئەكات .
پەیڕەو كردنی داب و نەریتی كوشندەی بڕۆكراسی ، یاسا پەسندی بێ لێكدانەوە و هەوڵ بۆ قازانجی شەخسی ، لە دەرئەنجامی هەلبژاردنەكاندا خۆ دەرئەخات ، بۆیەباشترە بە نووسین و بیركردنەوە لە بابەتەكانی ڕۆژانە ڕۆشنگەری بكەین و ئەگەر ئەوەش لە توانماندا نیە و لامان وایە كە هیچ دەرئەنجامێكی لێ ناكەوێتەوە لانی كەم بوێری بە دواداچوون و لێپرسینەوەمان بێت و ئەگینا هەمووان با لە دەریای فەرامۆشكاری و بێ دەربەستی لە خەونە بە دی نەهاتوەكانماندا نوقم ببین .
ووتەی كۆتایی ئەوەیە كە ئەگەر شۆراكان وەك كاركردی ئێستایان ئەیانهەوێ درێژە بە كار بدەن بۆ بەدیهێنانی داخوازی خۆیان و بە جیهێنانی سفارشتەكانی حكومەت ئەوا بێگومان لە داهۆلگەلێكی بەنەفرەتكراو زیاتر نین و ئەگەر كەسانێكیش هەن كە دەیانهەوێت بۆ شار و وڵات و خەڵك هەنگاوی بە جێ و ئەرێنی هەڵگرن ئەوا شوڕا شوێن و سیبلێكی باشە بۆ وروژاندنی خەڵك بۆ ناساندن و بەدواداچوونی مافە رەواكانی نەتەوەیی و ئینسانی و هاندانی جەماوەر بۆ لێپرسینەوە لە كاركردی بەرپرسان و دام و دەزگاكان بۆ ئەوەی لە بری گوێرایەڵا بوون بۆ سیستەمی دەسەڵات و كار بۆ كەلتووری مەڕ بوون ، كار بكەن بۆ ئەركی ئینسانی و مافەكانی رەوایی مرۆڤایەتی و نەتەوەیی .